(Mülk, 67/2.) “O sizi denemek için ölümü ve hayatı yarattı.” Birinci âyette geçen den
bedel olup mülkün bazı hükümleriyle kudretin bazı izlerini açıklamak ve bunların hikmet
ve maslahat (keyfiyet) kanunları üzerinde cereyanıyla büyük ve önemli gayelere ve neticelere yönelik bulunduğunu izaha başlamak anlamındadır.
Demek ki bir hayatın arkasından ölümün ve onun arkasından diğer bir hayatın karşıt
olarak yaratılması, insanların bu ikisi arasında iyi bir çalışma gayretiyle Allah’ın
mülkünde güzel bir işçi, yüksek bir görevli olmak üzere yarış için bir imtihan meydanına
çıkarılmaları hikmetine, bu da hayattan hayata, güzellikten güzelliğe bir yükseliş nizamı

ve en güzel amellere daha güzeliyle mükafat vererek ileride bambaşka bir hayata ulaştırılmaları gayesine yöneliktir.

 

Bir taraftan ölüm, bir taraftan da hayat olmasa, birbirine zıt ve karşılıklı olarak takip eden
bu iki sıfat birlikte yaratılmış olmayıp da hayatı ölüm, ölümü de diğer bir hayat karşılamış
olmasaydı, yahut Allah’ın mülkünde mertebeden mertebeye yükselebilecek güzel bir işçi
olabilmek üzere Allah’ın muradı olan güzel hayat için çalışma gayretiyle yarışma kanunu
konulmamış ve böylece de insanlar ölüm ve hayat arasında imtihana çekilmemiş
olsalardı, sıkıntılara katlanarak iyi çalışıp Hak Teâlâ’nın rızasına uygun güzel amellerde
bulunarak müsabakayı kazananlara sıkıntılarını unutturacak güzellikler, güzel
mertebeler, mutluluklarla sevab ve mükafatlar; iyi çalışmayan yahut hiç çalışmayıp boş
kalmak isteyen veya mesâisini Allah’ın rızası hilafına boş ve faydasız şeylere yahut da
bütün hayatın kötülüklerine, küfür ve nankörlüğe, hıyanet ve isyana, yok etme ve krize
sarf edenlere de kötülüklerine göre Allah’ın mülkünde rütbesini alçaltma, süreli veya
süresiz kovma ya da yaptığı işlere göre mahrumiyetler, horluklar ve acılarla cezalandırma
sözkonusu olmasaydı, mülkde güzellikten güzelliğe yükselme düzeni bulunmamış, yahut
meleklerden başka memur kullanılmayarak insan yaratılışı için bu nizamda hiçbir
selahiyyet verilmemiş olsaydı; insanlar, ya hiçbir hayat izi yahut hayat ümidi kalmayacak
şekilde hep ölümlü olur, hepsi söner veya hayat adına akıl ve zekâdan, çalışma ve
iradeden, iş değerinden, hürriyetten mahrum ölümden ve kabir azabından daha beter
olarak “Ne ölecek, ne de yaşayacak.
(A’lâ, 87/13) âyeti gereğince ne ölüm, ne de bir kurtuluş ümidi olmayan, her taraftan
çaresizlikle kuşatılmış, bıktırıcı zelil bir ızdırab, üzüntü verici bir sefalet hüküm sürer giderdi.
Bu da, “Mülk elinde ve O, her şeye kâdirdir.” (Mülk, 67/1) olan Allah Teâlâ’nın insan

yaratılışına bahşetmek istediği bol ihsan ve kudret güzelliğine uygun olmazdı.

 

Yukarılarda da geçtiği üzere yaratma fiili, takdir ve icad etmek mânâlarına gelir.
Takdir, ilmî yönden bir sınırlama demek olduğundan hem varlığın öncesi ve sonrasıyla
hem de yokluk ve varlıkla ilgilidir.
İcad ise, fiilen yoğu var etmek, yok olanı varlığa geçirmek demek olduğundan, hem
varlığın öncesi ve sonrasıyla hem de yokluk ve varlıkla ilgilidir.
İcad ise, fiilen yoğu var etmek, yok olanı varlığa geçirmek demek olduğundan, varlığı
takdir edilen yok olan bir şeyin varlık halini ifade eder. “Ölümü ve hayatı yarattı.”
âyetinde ölümün de hayatın da birlikte yaratıldığının anlatılmasından dolayı Ehl-i Sünnet
âlimlerinin çoğu, ölümün sırf yokluktan ibaret, yokluğa ait bir iş olmayıp, hayat gibi bir
varlığa sahip, varlığa ait bir iş, varlığı bulunan bir hadise olduğunu kabul etmişlerdir.
Yani ölüm ile hayatın karşıtı cansızlıkla canlılık veya yoklukla varlık, yaratılmakla
yaratılmamak gibi bir yokluk ve meleke yahut müsbet ve menfi karşılaşmasından ibaret
olmayıp hareket ve sükun, toplanma ve ayrılmak, kalkmakla yatmak, açıklıkla gizlilik,
gelişle gidiş, acı ile tatlı gibi bir tezad karşılaştırması kabilinden olması lazım geleceğini söylemişlerdir ki bunun ruh veya maddenin bekâsı teorileriyle de bir alakası vardır.
Ölen, hayattan, varlıktan büsbütün ilgisi kesilerek yok olup gitmiyor.
Ömrü boyunca yaptığı işlere göre iyi veya kötü yahut karışık bir şey halinde başka bir
duruma sevkedilerek, acı yahut tatlı diğer bir hayatta, yüksek veya alçak bir mevki almak
üzere ilk yaratan varlığa doğru başka bir âleme geri dönüyor.
Yine Ehl-i Sünnet âlimlerinden bir kısmı ile Mu’tezile mensupları demişlerdir ki: “Ölüm bir varlık işi değil, bir yokluk işidir.
Canlılık taşıyan bir şeyde ölüm, hayatın yokluğudur.
Ölüm ile hayat arasında yokluğun ve ruhun karşılaşması sözkonusudur.” Bu görüş, basit ve felsefî anlayışa yakın görünür.
Buna göre ölümün yaratılması, takdir demektir.
Çünkü takdir, varlığa ait hususlarla alakalı olduğu gibi yokluğa ait hususlarla da alakalıdır.
Yahut mutlak veya aslı yokluk değil, hususî bir şeyin yokluğu mânâsına adem-i izâfî yahut da adem-i hadistir.
Bu gibi yoklukla ilgili hususların da kendilerine değil, başka bir şeye varlık vermek mânâsına yaratmakla ilgileri vardır.
Özellikle sonradan meydana gelen yokluk da, yine sonradan ortaya çıkan varlık gibi illete muhtaç olduğundan onda, îcâd (yaratmak) mânâsına değilse de ihdâs (ortaya çıkarmak) mânâsına müsbet bir yaratma ve tesir düşünülebilir.
Yokluğa varlık vermek bir tesir olduğu gibi, varlığı yok etmek de aynı şekilde bir te’sir olduğundan “yaratmak” kelimesinin böyle ihdâs ve inşâ (meydana getirmek) mânâsına kullanılması da sözkonusudur.
Mamafih görülüyor ki, bunda da ölüm mutlak bir yokluk gibi düşünülmüş değildir. O halde ölümün yaratılması, yalnız bir takdirden ibaret olmadığı gibi mutlak surette bir yokluk demek de değildir.
Nihayet hayatın bir hususiyetini yok etmekle diğer bir şeye varlık vermek mânâsından uzak kalamaz.
Buna ruhun bekası veya maddenin bekâsı denilmesi münakaşa edilse bile illetin bekâsı,
yani illetlinin varlık illetine dönmesi, yahut döndürülmesi mânâsıyla illetin bekası prensibini zarureten tasdik demek olduğunda şüphe edilemez.
Bu konuda iki görüşü birleştiren en doğru görüş budur.
Nitekim Kur’ân’da bu nokta hep dönmek ve döndürmek ile ifade edilmiş, yeniden diriliş demek olan ahiret hayatı hakkında da iade, yeniden yaratma ve inşâ tabiri kullanılmıştır. Bunlar ise hep birer varlık mânâsı ifade ederler.
Bu suretle Ehl-i Sünnet’in önceki anlayışı hem delillerin zahirî anlamına, hem de illetin bekâsı kanununa daha uygundur.
Binaenaleyh ölümü sırf bir yokluk işi olarak düşünmeyip kimi için, hayatın bütün
lezzetlerini yıkıp ateşe götüren bir ızdırab, bir Hak darbesi; kimi için de bütün acı ve meşakkatlerden kurtarıp Allah’a götüren bir lütuf ve lezzet gibi varlığa ait bir mânâ ile telakki etmelidir.
Bu âyette ölümün hayattan önce zikredilmesi hususuna dikkat etmek gerekir.
Beydâvî bunu iki şekilde izah eder: Birisi, “Siz ölüler idiniz. O sizi diriltti.
Yine öldürecek, yine diriltecek…” (Bakara, 2/28) âyetindeki mânâya işaret olması, diğeri de ölümün yararlı işler yapmaya daha fazla götürmesi nükteleridir.
Birincisi, yok iken verilen hayat nimetine şükür açısından, ikincisi de onu zorla alacak olan ölümü unutmayarak hayata zarar veren kötülüklerden sakınma itibariyle güzel amele çağırır.
Ancak “siz ölüler idiniz” sözüyle ifade edilen ölüm, sonradan meydana gelen şeyin tabiatındaki yokluğun varlığa önceliği hasebiyle, diriltmeden evvelki asıl yokluk olan öldürmesiz hiçliğe işarettir.
Asıl yokluk ise, esasen fâilin fiiline dayalı olmayıp yaratmadan önce olduğu cihetle,
âyetteki nin mefulü olarak gösterilen ölümün o ölüm olmayıp, hayata ârız olan ölüm olduğunu unutmamak gerekir.
Onun için İbnü Mes’ud gibi birçokları ikinci şekli daha uygun görmüşler ve “Lezzetleri târmâr eden ölümü çokça anın.” hadisine mutabık olduğundan dolayı da onu desteklemişlerdir.
O hayattan önce ölümü nazar-ı itibâre alarak onunla sonuçlanacak olan hayatın kıymetini
ona göre ölçmenin en güzel ve en akıllıca bir hareket olması sebebiyle bu, güzel bir nüktedir.
Ancak yeterli değildir.
Zira ölümden ötesini düşünmeyenler için bu hareket tarzı, güzel amelden ziyade ümitsizlikle kötü işlere de sebeb olabilir.
Ölüm korkusuyla elden ayaktan kesilerek rahat döşeğine yatmakta acele etmek
isteyenler bulunduğu gibi, adam sen de dünyaya bir daha gelecek değilim ya, şu ölümlü
dünyada mümkün olan her türlü keyf ve zevki bir an önce yapayım diyerek her türlü
fenalıkları gözüne kestirenler de çoktur.
Şu halde asıl yararlı işler yapmaya sevkeden sebep, yalnız ölüm düşüncesi değil, ölümden
sonraki hayata inanarak yaşanan hayattan o suretle istifadeyi düşünmektir.
İşte “ölümü ve hayatı yarattı” âyetinde ölüm ve hayattan maksat, cins olma itibariyle
ölümün önce zikredilmesi “siz ölüler idiniz O, sizi diriltti” âyeti noktasından şükür ile
yararlı işlere sevketme nüktesini ifade edebilirse de, asıl nükte, “yarattı” karinesiyle “sizi
öldürecek, sonra yine diriltecek” âyetinde öldürme ve diriltme ile ifade edilen “ölüm ve
hayata” işaret olup, burada ölümden maksadın yaratmak ve öldürmekle ilgili olan dünya
hayatının arızî ölümü, hayattan maksadın da o ölümden sonra ebedî olarak gerçekleşecek olan ahiret hayatı olduğunu anlatmaktır.
Bu suretle önce ölümü gözönünde bulundurmakla beraber asıl neticenin ölüm değil, hayat
olduğunu, fakat Hadid Sûresi’nde geçen “Bilin ki dünya hayatı ancak bir oyun, eğlence,
bir süs, aranızda bir övünme ve daha çok mal ve evlat sahibi olma isteğinden ibarettir.
Tıpkı yağmurun bitirdiği ve ziraatçıların da hoşuna giden bir bitki gibi önce yeşerir sonra
kurur da sen onun sapsarı olduğunu görürsün; sonra da çerçöp olur.
Ahirette ise çetin bir azab vardır. Yine orada Allah’ın mağfireti ve rızası vardır.
Dünya hayatı aldatıcı bir geçimden başka bir şey değildir.” (Hadid, 57/20) âyetiyle tasvir
edilen bir gurur sermayesi, bir aldatış zevkinden ibaret olan dünya hayatı değil, sonunda ya şiddetli bir azab veya mağfiret ve hoşnutluk gerçekleşecek olan “Bu dünya hayatı sadece bir oyun ve eğlenceden ibarettir.
Ahiret yurduna gelince işte asıl hayat odur…” (Ankebut, 29/64) âyetiyle de beyan
edildiği üzere, bilenler için hakikatte sırf hayattan ibaret olan ahiret hayatının bağış ve
hoşnutluğu ve Allah’ın şiddetli azabından sakınarak mağfiret ve rızasına ermek gayesi ve
bu vechile Allah’ın mülkünde insanlardan istenen ne ölüm ne de onunla sonuçlanacak
olan fâni hayatta kalmak değil, hayattan hayata geçişle ilerideki daha üstün hayata
yükselmek için yararlı işler yapmada müsabakaya gayret vazifesi bulunduğunu bildirmektir.
Fâni hayatın oyuncak olan bütün lezzetlerini târmâr eden, sevgili eşleri birbirinden ayırıp
ocaklar söndüren, cemiyetleri dağıtıp kuvvetleri yıkarak evlatları yetim bırakan, servetleri
yerle bir eden, aynı zamanda Allah için çalışmış ve ızdırab çekmişlerin, iman ile dolu
mutmain nefislerinin elem ve acılarına son vererek kendilerini “Seçkin kullarım arasına
karış ve cennetime gir.” (Fecr, 90/ 29,30) hitabıyla ebediyyen Hakk’ın rızasına
kavuşturmak için açılmış yegane saadet kapısı bulunan ölüm ile, onu takip edecek ileriki
hayatı “mülk elinde bulunan” Allah Teâlâ şu hikmet için yaratmıştır:
Sizleri sorumlu kılarak imtihan meydanına çıkarıp şunu bildirmek için ki hanginiz amel bakımından daha güzeldir.
Allah’ın mülkünde yapılmaya, O’nun yanında güzel görünüp rızasına kavuşmaya daha
layık, hayatta bulunan veya gelecek olan kavimlerin hayattan hakiki mânâda istifade etmelerine daha elverişli, açık ve gizlide daha doğru, daha hâlis iş görenin kim olduğu gerçeği, hakkıyla ortaya çıksın.
Burada amelin, iman, ilim, niyyet ve ihlâs gibi kalbe ait gizli amellerle dil ve diğer uzuvlardan ortaya çıkan güzel işlerin hepsini kapsadığı, merfu olarak rivayet edilen şu hadisle anlatılmıştır.
Peygamber bu âyetin tefsiriyle ilgili buyurmuştur ki: “Yani hanginiz hak ve sevabı
anlamak, iyiyi kötüyü seçmek ve gereğini yapmak cihetiyle akıl ve anlayışça daha güzel,
Allah Teâlâ’nın yasakladığı haramlardan, nehiylerden, günahlardan, fenalıklardan ve
zararlı şeylerden sakınıp korunma hususunda daha takva sahibi ve Allah Teâlâ’nın
itaatında daha çabuksunuz.” İşte Allah’ın ilminde belli olan bu hakikat, tecrübe ve
imtihan sahasında sizin için meydana çıksın. Çıkıp da ne olacak? denilecek olursa, şu da
bilinmelidir ki hem O, öyle Aziz, öyle Gafur’dur ki bundan sonra da açıklanacağı üzere,
kötülüğe çalışanları, Allah’a karşı inad edip kullarını aldatmaya, fitne ve fesad ile halkı
yoldan çıkarıp cehenneme sürüklemeye uğraşan şeytanları ve onlara aldanıp küfür ve
nankörlükle inkâr ve isyan yollarına sapan kâfirleri ve haksızları sonuçta zelil edip izzetiyle kahreder.
Zikredildiği gibi O, en yararlı işler yapanları aziz kılan, iman etmekle beraber beşer olarak
kusur edip en güzel surette çalışmamış olanları tevbe etmeleri halinde veya dilediği şekilde afv ve mağfiret eden gafûrdur.
İşte ölüm ve hayatın yaratılmasının, en yararlı işlerle müsabaka imtihanının asıl hikmet ve gayesi, O Allah Teâlâ’nın bu sıfatlarla vasıflanmış, her şeyden üstün mülk sahibi
olduğunun fiilen görünmesiyle bilinip tanınmasıdır ki “Ben cinleri ve insanları, ancak bana kulluk etsinler diye yarattım.” (Zâriyât, 51/56) âyetinin ifade ettiği bilme ve kulluk
etmenin mânâsı da budur. Onu, “tanısınlar” diye tefsir edenlerin maksatları bu olduğu gibi, hadis olarak rivayeti sabit olmamakla beraber tasavvuf kitablarında
“Ben gizli bir hazine idim tanınmak istedim ve tanınmak için de mahlûkatı yarattım.” diye
nakledilen ve kutsî hadis olarak bilinen sözün anlamıyla da kasdedilen budur.
 Kaynak KURAN’I KERİM TEFSİRİ
(ELMALILI MUHAMMED HAMDİ YAZIR
Selam ve dua ile …. 
Kur’an’a göre en büyük salih amel ise Allah’a iman ve O’na hiçbir şeyi ortak koşmamak, şirkten uzak durmaktır